U Galeriji Srpske akademije nauka i umetnosti od 6. jula biće otvorena izložba RADOVI ALEKSANDRA DEROKA U UMETNIČKOJ ZBIRCI SRPSKE AKADEMIJE NAUKA I UMETNOSTI. Autorka izložbe je Jelena Mežinski Milovanović, zamenica upravnika Galerije SANU, stručna saradnica Katarina Živanović, dok je grafički dizajn i tehničko uređenje uradila Danijela Paracki.
BIOGRAFIJA ALEKSANDRA DEROKA (1894 – 1988)
Rođen je u Beogradu i, sledeći svoju ljubav prema avionima, 1913. godine započinje studije mašinstva na Tehničkom fakultetu. Početak rata prekida njegovo školovanje i on kao dobrovoljac, jedan od 1300 kaplara, postaje ratni avijatičar.
Zbog bolesti je demobilisan pred sam kraj rata 1918. i lečen u Italiji, gde nastavlja studije u Rimu na Kraljevskoj školi za inženjere. Zatim studira u Pragu i Brnu. Vrativši se u Beograd opredelio se za arhitekturu i 1926. diplomirao na Arhitektonskom odseku Tehničkog fakulteta.
Već 1922. je objavio prvi tekst Tri manastira srednjovekovnog Rasa, u časopisu Misao, što potvrđuje da se veoma rano usmerio ka istraživanju srednjovekovne graditeljske baštine. Njegov diplomski rad iz 1926. Projekat Hrama Svetog Save je bio osnov za rad koji je podneo iste godine na veliki konkurs za arhitektonsko rešenje crkve, koji je nagrađen prvim otkupom. Pored toga, njegovo pročelje za Kuću pukovnika Elezovića u Njegoševoj 26 (danas 20) iz 1927. dobija nagradu Kluba arhitekata za najlepšu fasadu.
Tokom Drugog svetskog rata je kao rezervni oficir kraljeve vojske uhapšen u Sarajevu i proveo tri nedelje u Logoru na Banjici, što je zabeležio potresnim crtežima.
Na Univerzitetu u Beogradu, prvo Arhitektonskom odseku Tehničkog fakulteta, a kasnije Arhitektonskom fakultetu, radio je od 1926. do 1964., u svim saradničkim i nastavničkim zvanjima. U periodu 1950-52. bio je dekan Arhitektonskog fakulteta. Takođe je 1952. bio i honorarni profesor na Filozofskom fakultetu. Za dopisnog člana SANU je izabran 1955., a 1961. za redovnog.
Rad na Beogradskom univerzitetu
Pedagoški rad sa studentima započinje školske 1925-26. godine kada je postavljen za asistenta volontera na Arhitektonskom odseku Tehničkog fakulteta, na predmetu Vizantijska i stara srpska arhitektura, kod profesora Petra Popovića. Na samom početku univerzitetske karijere, stručno se usavršavao u Parizu, u trajanju od jednog semestra, na pariskoj Ecole des Haumes études, kod jednog od najznamenitijih vizantologa toga doba, profesora Mijea (Gabriele Millet). Sve to je stvorilo plodnu osnovu za dalje delovanje Deroka na Arhitektonskom oseku Tehničkog fakulteta nakon 1929. godine, kada postaje docent, a od 1930. i upravnik Katedre za vizantijsku arhitekturu. Ubrzo je osnovan Institut za narodnu arhitekturu čiji je v. d. upravnik bio. 1935 je nastao Kabinet za narodnu arhitekturu, a u programu arhitektonskih studija je na četvrtoj godini bio predmet Narodna arhitektura, čiji je nastavnik bio vanredni profesor Deroko. Svakako je bila njegova zasluga što je nastava vezana za izučavanje nacionalnog graditeljskog nasleđa u međuratnom periodu znatno unapređena, jer je, osim monumentalne srednjovekovne arhitekture okrenute izučavanju sakralnih građevina, u program uvedeno proučavanje tradicionalnog narodnog graditeljstva. To je bilo neophodno za buduće arhitekte, jer je tzv. folklorni stil bio široko zastupljen u delima tadašnjih arhitekata, posebno Branislava Kojića, njegovog kolege.
Neposredno nakon Drugog svetskog rata, prve poratne godine 1945-46. Deroko je držao predmet Istorija umetnosti. 1948. je nastao samostalni Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, a na Katedri za istoriju umetnosti i arhitekture bili su redovni profesor Aleksandar Deroko, docent Đurđe Bošković i asistent Milivoje Tričković. U okviru predmeta Istorija arhitekture, koja se izučavala u kontinuitetu kroz sve četiri godine, od starog veka, preko srednjeg i novog veka, do narodne arhitekture. Istoriju arhitekture starog veka predavao je profesor Bogdan Nestorović 1945-48, uz svoje predmete sa projektantske katedre, a zatim od 1948-1960. Deroko. Nestorović je 1945-46. predavao i Istoriju arhitekture novog veka, a zatim je nastavu preuzeo Tričković. Istoriju arhitekture srednjeg veka je predavao Bošković. Deroko je, kao i u predratnom periodu držao i nastavu iz Narodne arhitekture, koja je bila na četvrtoj godini studija, u osmom semestru sa po četiri časa predavanja i vežbi. Bilo je obuhvaćeno izučavanje graditeljstva sa teritorije cele Jugoslavije, kako srednjovekovnog sakralnog, tako i folklornog. Studenti su radili projekte savremenih seoskih škola, zadružnih domova, manastirskih konaka i sl. koji su oblikovani u duhu tradicionalne arhitekture.
Njegov rad na Arhitektonskom fakultetu u drugoj polovini 20. veka bio je vezan za predmet Istorija arhitekture naroda FNRJ na trećoj godini studija, koji je uveden prema planu iz 1956. Do malih izmena dolazi i 1958. kada je ovaj predmet u poslednjoj četvrtoj godini, u oba semestra sa po dva časa predavanja i vežbi. To pokazuje da je izučavanje domaće graditeljske baštine, verovatno zahvaljujući izuzetnom ugledu profesora Deroka, zadržalo značajno mesto u nastavi i da su se pored predavanja ex-katedra zadržala i praktična nastava tokom koje su se studenti kroz crtež upoznavali sa principima i oblicima tradicionalne arhitekture. Međutim 1963. dolazi do značajnih promena u organizaciji nastave na Arhitektonskom fakultetu, jer se zbog uverenja da nastava treba da se više usmeri ka potrebama prakse, uvodi stepenovana nastava. Na prvom stepenu u okviru opšte nastave bila su i predavanja iz opšte Istorije arhitekture – stari, srednji i novi vek. Na drugom stepenu, koji je imao projektantski i konstrukterski odsek, bio je na projektantskom odseku predmet Narodna arhitektura, sa po dva časa predavanja u semestru. Ubrzo, 1964. profesor Deroko odlazi u penziju sa navršenih 70 godina života.
Objavljena dela
Pedagoški rad profesora Deroka je pratilo neprestano istraživanje starina, započeto odmah nakon rata 1920., na prostoru južnog Primorja, Polimlja i Kosova, još u studentskim danima. Njegov prvi publikovani članak bio je Tri manastira srednjovekovnog Rasa, u časopisu Misao 1922. Tokom narednih decenija sledi objavljivanje vrednih istraživačkih nalaza u domaćim stručnim i naučnim časopisima – Glasnik srpskog naučnog društva, Srpskom književnom glasniku, Starinaru, Raška, Pokret, Umetnički pregled i dr., koji su utemeljili našu istoriografiju. Bio je saradnik dnevnih listova Vreme i Politika popularišući svoj naučno-istraživački rad i otkrivajući javnosti naše kulturno nasleđe. Pored toga objavio je vredne knjige – udžbenike koji su i danas neizbežni pratilac nastave: Srednjovekovni gradovi u Srbiji Crnoj Gori i Makedoniji, 1950 (sl.6); Monumentalna i dekorativna arhitektura u srednjovekovnoj Srbiji, 1953 (sl.7); Arhitektura starog veka, 1962; Narodna arhitektura – I, Spomenici arhitekture IX-XVIII veka u Jugoslaviji, 1964; Folklorna arhitektura u Jugoslaviji, 1964; Sa starim neimarima, srednjovekovni manastiri u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji, 1967; Narodno neimarstvo, knj.1- Selo i knj. 2- Varoš, 1968; i dr. U Hilandaru boravi veoma često od 1954. te je na osnovu svojih zapisa objavio knjigu Sveta gora 1967.
Profesionalni rad
Projektantsku delatnost započinje radeći sa profesorom Perom Popovićem crkvu u Letnjikovcu, još kao nesvršeni student. To je imalo velikog uticaja na usmeravanje njegovog daljeg profesionalnog usmerenja ka sakralnoj arhitekturi i savremenom projektovanju crkvenih građevina. Pored rada na projektu i izgradnji Hrama Sv. Save na Vračaru, 1932-41. (i od 1985.), sa Bogdanom Nestorovićem, projektovao je crkvu sv. Preobraženja u Sarajevu 1939., kao i brojne manje seoske crkve. Od crkvenih zdanja oblikovao je i Vladičanski konak u Nišu i konak u manastiru Žiča 1935. Svojim modernističkim oblikovanjem izdvaja se zgrada Internata Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta, koji je radio sa prof. P. Anagnostijem 1939-40, na Karaburmi u Beogradu.
Projektovao je i veći broj nadgrobnih kapela i spomenika na Novom groblju u Beogradu, tridesetih godina 20. veka, kao i brojna spomen obeležja: spomen-turbe Osmana Đikića u Mostaru 1934.; spomen kapela i kosturnica sarajevskim atentatorima na Koševskom groblju u Sarajevu 1939.; spomen kosturnica sa zvonikom u Smederevu 1942.; spomenik kosovskim junacima na Gazimestanu 1952-53. i dr.
Sam Deroko je ostavio svedočanstvo da je do 1931. zabeležio oko 200 arhitektonskih spomenika koji se jedva drže i preko 100 u ruševinama. Istraživanje starina pratio je rad na njihovoj obnovi. Sa profesorom Popovićem je još kao asistent sticao iskustva tokom radova na obnovi Đurđevih stupova, Mileševe, Sopoćana i Studenice. Takođe je istraživao arheološki lokalitet Caričin grad 1947. sa prof. dr Svetozarom Radojčićem, a radio je i na tehničkoj zaštiti nagnutih kula srednjovekovnog Smederevskog grada od 1951., sa arh. Ivanom Zdravkovićem.
Ostavio je značajna dela vezana za projektovanje stambenih zgrada koje je oblikovao sledeći principe i elemente tradicionalnog narodnog neimarstva, o čemu je svedočilo više porodičnih kuća podignutih na Senjaku, Topčiderskom brdu i Dedinju između dva svetska rata.
Takođe je u crtežu zabeležen i njegov projekat za Delijsku česmu u knez Mihailovoj ulici koji je usledio nakon učešća na konkursu za preuređenje ove ulice sredinom devete decenije prošlog veka, što svedoči o Derokovoj izuzetnoj vitalnosti i brizi za očuvanje istorijskog lika prestonice.
Umetnički i književni rad
Tokom studijskog boravka u inostranstvu krajem treće decenije 20. veka započinje njegovo druženje sa pariskim avangardnim umetnicima, Pikasom, Korbizjeom i Šumanovićem, što je ostavilo dubok trag na kasniji Derokov umetnički lik. Ipak, presudno za njegov životni i stvaralački put bilo je prijateljstvo sa književnikom Rastkom Petrovićem, o čemu svedoče ilustracije u njegovim knjigama – Otkrovenje 1922. i Afrika 1930. Sa Rastkom je započeo i svoja putovanja po unutrašnjosti, obilazeći zabite crkve, manastire i naselja u oblasti Starog Rasa, Skadra, Kosova i Lima, Crnogorskog primorja, neposredno se upoznajući sa vernakularnom tradicijom. Kroz pasionirano beleženje tragova tradicionalnog neimarstva na putovanjima je prikupio nepresušnu riznicu beleški i crteža kojima je obogatio svoje buduće knjige i na najneposredniji način, kroz prepoznatljivi crtež dinamičnih linija, sa rukom pisanim komentarima, stizati do srca svojih učenika i čitalaca. Oni su zabeleženi u deset knjiga Crteži koje je objavljivao Arhitektonski fakultet od 1956. do 1965. Poslednja 10 knjiga je bila u povod Derokovog odlaska u penziju i sadržala je njegove radove nastala između 1920 i 1925.
Pored crteža Deroko je ostvario i značajna slikarska dela ekspresivnog kolorita. Objavljivao je i radove na stranicama avangardnog časopisa Putevi. Prva retrospektivna izložba njegovog stvaralaštva upriličena je 1980. u saradnji Galerije SANU i KCB. Kasnije su sledile i druge izložbe u Konaku knjeginje Ljubice 1983. i drugim prostorima.
Svedočanstvo o svom životu profesor Deroko je ostavio u memoarskim delima A ondak je jeroplan letijo nad Beogradom 1983 i Mangupluci oko Kalemegdana (1987), koja izuzetnom lakoćom pripovedanja na najneposredniji način oslikavaju njegovu ličnost i Beograd njegove mladosti.
Pripremila prof. dr Mirjana Roter Blagojević
